ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 4، تیر 1403 ، شماره پی در پی 98

رویکرد سیاسی، اجتماعی به روایات خرافی و تحریفات در ادبیات آیینی و عاشورایی عصر قاجار(مطالعۀ موردی: منظومه های زبده الاسرار صفی علیشاه، گنجینه الاسرار عمان سامانی و آتشکده نیّر تبریزی)

صفحه (177 - 205)
محمدهادی مرادی ، رضا برزویی (نویسنده مسئول)، شراره الهامی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1402

چکیده

زمینه و هدف: آمیخته شدن بسیاری از روایتهای خرافی، داستانی، ذوقی و احساسی در روایات تاریخی و غیرقابل تحریف عاشورا و کربلا، سبب شده است که بویژه در دوران قاجار بدلیل سیاستهای حکومت، مطالب خرافی و مجعول بسیاری در متون آیینی ـ ادبی که به این واقعه پرداخته اند، وارد شود. هدف اصلی این جستار تحلیل و بررسی این باورهای خرافی و تحلیل سیاسی ـ اجتماعی آن در ادبیّات آیینی ـ عاشورایی عصر قاجار می‌باشد.

روش پژوهش: شیوۀ پژوهش در این مقاله بروش توصیفی ـ تحلیلی برمبنای مطالعات کتابخانه ای و سندکاوی است. جامعۀ آماری پژوهش شامل سه اثر برجستۀ آیینی ـ عاشورایی از ادبیات منظوم دورۀ قاجار یعنی گنجینه الاسرار عمان سامانی، زبده الاسرار صفی علیشا و آتشکدۀ نیّر تبریزی میباشد.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که خرافات، روایات جعلی، رویکردهای عاطفی، احساسی و هیجانی بنا بضرورت شرایط جامعه ایران در زمان حکومت قاجار در ادبیّات آیینی این دوران بسیار رواج دارد.

نتایج پژوهش: آسیبهای روایی در ذکر واقعۀ تاریخی کربلا از جمله توجّه عاطفی به وداع امام با خانواده، اندوه و حزن و بیتابی اهل بیت امام حسین (ع) داستانهای جعلی مانند عروسی حضرت قاسم در بحبوحۀ نبرد، تأویلهای عرفانی نادرست و شبه ناک از این واقعه در هر سه اثر مورد بررسی بوضوح دیده میشود.

کلمات کلیدی
ادبیّات عاشورایی , خرافات و تحریفات , رویکرد سیاسی- اجتماعی , دورۀ قاجار.

• قرآن مجید. ترجمه: مهدی الهی قمشه ای.
• ابن سعد. محمد (1374). طبقات الکبری. ترجمه: محمود مهدوی دامغانی. ج 5. تهران: فرهنگ و اندیشه، ص 102.
• ابن‌فندوق. ظهیرالدین ابوالحسن (1385). لباب‌الانساب و الالقاب و الاعقاب. ج1. قم: مکتب آیت‌الله مرعشی، ص 404.
• آقاجانی. علی (1388). آسیبهای عزاداری. بکوشش مجمع مدرسین و محققین حوزۀ علمیّه قم. قم: صحیفه خرد، ص 96.
• جعفریان. رسول (1377). تاریخ تشیّع در ایران. چاپ پنجم. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی: صص 168 ـ 170.
• ..................... (1391). تأملی در نهضت عاشورا. تهران: علم، صص 412. 354.
• جوهری. محمد ابراهیم (1399). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. چاپ دوم. تهران: آسمان نیلگون. ص223.
• حسینی. سید عبدالله (1388). معرّفی و نقد منابع عاشورا. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، صص 299 ـ 298 ـ 271 ـ 217.
• خوارزمی. احمد (1367). مقتل الحسین.ج1. تهران: انوار الهدی، ص‌273 .
• دهباشی. مهدی و میرباقری فرد. علی‌اصغر (1384). تاریخ تصوّف. تهران: سمت، ص 68.
• رفعت. محسن و رحمان. محمد‌کاظم (1399). بررسی روایت عاشورایی تاریخ طبری: برهۀ زمانی پیش از عاشورا. نشریۀ علوم قرآن و حدیث. سال پنجاه و دوم. شمارۀ 2. پیاپی 105. صص 95 ـ 117.
• رنجبر. محسن (1386). سیری در مقتل‌نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر. تاریخ در آینۀ پژوهش. شمارۀ 15. صص 79 ـ 90.
• ریپکا. یان (1383). تاریخ ادبیّات ایران. مترجم: ابوالقاسم سری. ج 2. تهران: سخن، ص 275.
• سلیمی. هدی و همکاران (1400). واکاوی نقش تحریفهای عاشورا در بحران معنویت شیعی در دوران معاصر با تأکید بر مقتل تذکره الشهدا. فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی شیعه شناسی. سال نوزدهم. شمارۀ 76. صص 119 ـ 146.
• سماوی. محمد (1384). ابصار العین فی انصار الحسین. قم: زمزمۀ هدایت، ص 71.
• سمنانی. علاءالدوله (1366). چهل مجلس. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: نجیب مایل هروی. تهران: ادیب، ص 31.
• شاردن. ژان (1375). سفرنامه شاردن. ترجمه: اقبال یغمایی. ج3 . تهران: توس، ص 1032.
• شوشتری. جعفر بن حسین (1391). الخصایص الحسینیه. ترجمه محمد حسین شهرستانی. مشهد: مؤسسه فرهنگی و انتشارات استوار، ص 289.
• شهیدی. سید‌جعفر (1366). زندگانی علی بن الحسین. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص 193.
• صفی علیشاه. میرزاحسن (1385). زبده الاسرار. تهران: انتشارات صفی علیشاه.
• ضیایی. سید‌عبدالحمید (1396). جامعه شناسی تحریفات عاشورا: نگرشی انتقادی ـ آسیب‌شناسی به روضه ها، مقاتل و ادبیّات منظوم. تهران: هزاره ققنوس، ص 7.
• ضیایی. عبدالحمید (1384). جامعه شناسی تحریفات عاشورا. تهران: هزارۀ ققنوس، صص 56 ـ 62.
• طباطبایی. سید‌محمد‌حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن. ج 2. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیّه، ص 254.
• طبرسی. ابومنصور احمد (1381). الاحتجاج. ترجمه بهرام جعفری. جلد 2. تهران: اسلامیه، صص 3 ـ 2.
• طبری. ابوجعفر محمد‌بن‌جریر (1363). تاریخ طبری: تاریخ الامم و الملوک. تحقیق ابوالفضل ابراهیم. مترجم: ابوالقاسم پاینده. ج 4. تهران: مکتب ارومیه.
• ..................................... (1387 ق). تاریخ الامم و الملوک. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم ج 4. بیروت: دارالتراث، ص 324.
• عمان سامانی. میرزا نورالله (1379). گنجینه الاسرار. شهرکرد: انتشارات عمان سامانی.
• فلاح‌گر. محمدرضا و همکاران (1399). معیارهای آسیب‌شناسی اخبار عاشورا در مقاتل عصر قاجار. فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی پژوهشنامه تاریخ اسلام. سال دهم. شمارۀ سی و هفتم. صص 27 ـ 48.
• فوران. جان (1394). مقاومت شکنندۀ تاریخ اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی. ترجمه: احمد تدین. تهران: رسا، ص 78.
• قربانی. قدرت‌‌الله (1396). نقش عنصر عقلانیت در جریان نهضت عاشورا. پژوهشنامه معارف حسینی. سال دوم. شمارۀ 8. صص 75 ـ 97- 317.
• .................. (1396). عقلانیت شیعی و نهضت عاشورا. ایلام: ریسمان، صص 290 ـ 296.
• قمی. شیخ عباس (1379). منتهی‌الآمال فی تواریخ النبی والال. ج 2. قم: دلیل ما، صص 887 ـ 888ـ 889 .
• کاشفی. حسین (1390). روضه الشهدا. تصحیح: حسین ذوالفقاری. تهران: معین، صص 581-584.
• کافی. غلامرضا (1388). شرح منظومه ظهر. تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا، ص 35.
• کلینی. ابوجعفر محمد بن یعقوب (1375). الکافی. ترجمه: محمدباقر کمره ای. ج 5. قم. اسوه، صص 63 ـ 64.
• مجلسی. محمدباقر (1362). بحارالانوار. ج 15 و 40. 44. تهران: دارالکتب الاسلامیه، صص 115 ـ 217 ـ 329.
• محمدی. برات و قربان‌پور. علیرضا (1392). تأملی بر نگرش و شاعرانگی نیّر تبریزی در منظومۀ آتشکده. فصلنامه زیبایی‌شناسی ادبی. سال پنجم (دورۀ جدید ). شماره 16. صص 135 ـ 167.
• محمدی. بیژن (1375). گنجینه معرفت. تهران: باغ آینه، ص 115.
• مسعودی. عبدالهادی (1396). وضع و نقد حدیث. چاپ پنجم. تهران: دانشگاه قرآن و حدیث با همکاری انتشارات سمت، ص 60.
• مطهّری. مرتضی (1363). حماسه حسینی. 3 جلد. تهران: صدرا، صص 27 - 59- 254 -256.
• معارف. مجید و مرادی. لعیا (1396). بررسی کاربرد عقل در نقد روایات. دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی حدیث پژوهی. سال نهم. شمارۀ هجدهم. صص 85 ـ 116.
• مفتخری. حسین و رنجبر. محسن (1387). رویکرد احساسی ـ عاطفی به واقعۀ عاشورا در ایران. نشریۀ علمی ـ پژوهشی شیعه شناسی. سال ششم. شمارۀ 24. صص 169 ـ 212.
• منزوی. احمد (1374). فهرست واژه کتابهای فارسی. تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی، ص 123.
• نیّر تبریزی. محمد تقی (1319). آتشکده. چاپ دوم. تبریز: چاپخانۀ رضایی.